महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती (संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ) – भाग १

२२. मात्र संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागण्या अमान्य झाल्यास सर्व मराठी भाषिक नेत्यांनी महाविदर्भाच्या मागणीला पाठींबा द्यावा असे अकोला करारानुसार ठरविण्यात आले. घटना परिषदेने उपप्रांताची मागणी फेटाळून लावली.

२३. भाषावार प्रांतरचनेबाबत विचार करण्यासाठी स्थापन करण्यात आलेल्या दार आयोगाने भाषावार पुनर्रचनेला विरोध केला. १३ डिसेंबर १९४८ रोजी दार आयोगाने अहवालात असे म्हटले कि, “असे प्रांत केल्याने देशाचे तुकडे, लोकवस्तीचे स्थलांतर व रक्तपात होईल. मराठी लोक गतकाळात वावरणारे सरंजामी वृत्तीचे असल्याने त्यांचा प्रांत करण्यात देशाला धोका आहे.”

२४. १५ डिसेंबर १९४८ रोजी अखिल भारतीय कॉंग्रेस समितीच्या जयपूर येथील अधिवेशनात महाराष्ट्रातील कॉंग्रेसचे नेते श्री. काकासाहेब गाडगीळ यांनी दार आयोगाच्या शिफारसीवर जोरदार टीका केली. 

२५. कॉंग्रेसची पक्षांतर्गत नाराजी पाहून कॉंग्रेसने जे.व्ही.पि. समितीची स्थापना केली. ५ एप्रिल १९४९ रोजीच्या अहवालात या समितीनेही भाषावार प्रांतरचनेचा विरोध केला. तसेच मराठी भाषिकांना महाराष्ट्र यथावकाश मिळेल व त्यात मुंबईचा समावेश असणार नाही या प्रमुख तरतुदींचा उल्लेख केला होता.

२६. जेव्हीपी अहवालाने परिस्थिती आणखीनच चिघळली. कन्हैय्यालाल मुन्शी या काँग्रेसच्या वजनदार नेत्याने बडोदे-सौराष्ट्र गुजरातसह मुंबई राज्य द्विभाषिक करावे अशी सूचना पुढे आणली. भाऊसाहेब हिरे, सेनापती बापट यांनी मे १९४९ पासून संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ गतिमान करण्यासाठी पावले उचलली.

२७. काँग्रेस वर्किंग कमिटीने मुंबई वगळून महाराष्ट्र तयार करण्यास व सीमा भागातील १६ गावांचा प्रश्न सोडविण्यास तयार आहात का अशी महाराष्ट काँग्रेसला विचारणा केली. या प्रश्नावर विचार करण्यासाठी संयुक्त महाराष्ट्र परिषदेचे ऑक्टोबर १९४९ रोजी बेळगाव येथे अधिवेशन भरले. त्यानंतर नोव्हेंबर १९४९ मध्ये तारापूर येथे एक बैठक झाली. पण त्यातून काहीच निष्पन्न झाले नाही.

२८. मुंबई महापालिकेने आचार्य अत्रे व आर.डी. भंडारे यांनी मांडलेला ‘मुंबईसह महाराष्ट्राचा’ ठराव २८ नोव्हेंबर १९४९ रोजी बहुमताने मंजूर केला. 

२९. १९५० ते १९५३ या काळात परिषदेचे अध्यक्ष शंकरराव देव यांनी चळवळ निष्क्रिय केली. पण त्यानंतर अन्य लोकांनी ती पुढे चालविली.

३०. ‘मुंबईसह महाराष्ट्रा’चा ठराव मुंबई विधानसभेत आणण्याची योजना यशवंतराव मोहिते यांनी सप्टेंबर १९५३ रोजी मंडळी. परंतु या ठरावाला तत्कालीन मुख्यमंत्री मोरारजीभाई देसाई यांनी विरोध केल्यामुळे ही योजना विफल झाली.

३१. विनोबा भावे यांनी त्यांच्या ‘महाराष्ट्र धर्म’ या लेखात संयुक्त महाराष्ट्राच्या कल्पनेचा पुरस्कार केला होता. 



नागपूर करार
०१. मराठवाडा, विदर्भ आणि उर्वरित महाराष्ट्रातील नेत्यांनी २८ सप्टेंबर १९५३ रोजी नागपूर करारावर स्वाक्षऱ्या करून संयुक्त महाराष्ट्र स्थापन करण्याचा आपला निश्चय व्यक्त केला. सर्व विभागांना सामान दर्जा देण्यासाठी व अकोला करारातील त्रुटी दूर करून सर्व विभागातील नेत्यांनी एकमुखी पाठिंबा देत हा अकरा कलमी नवीन करार केला.

०२. नागपूर प्रदेश कॉंग्रेसचा याल विरोध होता तर वऱ्हाडचा पाठींबा होता. मुंबई प्रदेश कॉंग्रेसचा विरोध असला तरी डॉ. नरवणे यांच्या जन कॉंग्रेसचा याला पाठींबा होता.

०३. मुंबई राजधानी व नागपूर उपराजधानी ठेऊन मध्य प्रदेश व हैद्राबाद राज्यातले सलग मराठी भाषिकांचे एक प्रदेश बनवून त्याला महाराष्ट्र किंवा मराठी प्रदेश असे नाव द्यावे. राज्यकारभारासाठी महाविदर्भ, मराठवाडा व उर्वरित महाराष्ट्र असे तीन घटक मानण्यात येतील.

०४. निधीची विभागणी लोकसंख्येच्या प्रमाणात करण्यात येईल. परंतु मराठवाड्यासाठी खास तरतूद करण्यात येईल. या बाबतीत राज्य कायदेमंडळाला दरवर्षी अहवाल सादर करण्यात येईल.

०५. राज्य मंत्रीमंडळात त्या त्या घटकातील लोकसंख्येच्या प्रमाणानुसार प्रतिनिधित्व देण्यात येईल. व्यावसायिक व शास्त्रीय शिक्षण तसेच इतर शिक्षण संस्थांमध्ये प्रत्येक घटकाला लोकसंख्येच्या प्रमाणात चांगल्या आणि पुरेशा सोई उपलब्ध करून देण्यात येईल.

०६. नव्या राज्यातील वरिष्ठ न्यायालयाचे मुख्य पीठ मुंबई येथे तर दुय्यम पीठ महाविदर्भ प्रदेशात असेल. न्यायीक व्यवस्थेत सर्व घटकातील लोकांना पुरेसे प्रतिनिधित्व मिळेल.

०७. सरकारी नोकऱ्यात लोकसंख्येच्या प्रमाणानुसार भरती करण्यात येईल.

०८. वर्षातून काही काळासाठी सरकार अधिकृतपणे नागपूर येथे हलविण्यात येईल आणि राज्य कायदेमंडळाचे किमान एक तरी अधिवेशन दरवर्षी नागपुरात घेण्यात येईल.

०९. वादग्रस्त सीमा भागातील गावे संबंधित राज्यात समाविष्ट करण्यासाठी ‘खेडे’ हा घटक मानण्यात येईल. नागपूर करारावर महाविदर्भ, पश्चिम महाराष्ट्र व मराठवाडा विभागातील फक्त काँग्रेसच्या नेत्यांनीच सह्या केल्या. 







महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती – भाग २ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.
महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती – भाग ३ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ व्हिडियो डॉक्युमेंट्री पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा. 



Please Share This Article for More Upadtes……