सजीव वर्गीकरणाचा आधार
०५. जवळचे संबध दर्शविणार्‍या प्रजातींच्या समुहास ‘कुल’ म्हणतात. अगदी जवळचे संबध दर्शविणारे जीव एकाच वर्गेकक मध्ये गटबद्ध करतात. अशा वर्गेककास ‘जाती’ असे म्हणतात. जाती हे सर्वात लहान एकक आहे. एकमेकांशी संबंध दर्शविणार्‍या, जातीपेक्षा उच्च दर्जाचा वर्गेकक म्हणजे ‘प्रजाती’ होय.
०१. प्रारंभीक अवस्थेतील जीवन एका सरल जिवाणूपेशीच्या रूपात होते. या पेशीला पटलपरीबद्धीत केंद्रक नव्हते. ही पेशी म्हणजे आदिकेंद्रकी पेशी होय.
०२. उत्क्रांतीच्या ओघात आदिकेंद्रकी पेशीपासून सुस्पष्ट पटल असलेल्या केंद्रकयुक्त पेशीची उत्पत्ती झाली. ही पेशी म्हणजे पहिल्यांदा निर्माण झालेला दृश्यकेंद्रकी सजीव होय. या पेशींपासून बहुपेशीय सजीवांची निर्मिती झाली.
०३. प्रत्येक सजीव रूप, जीवनपद्धती अशा लक्षणात दुसर्‍यापासून भिन्न असतो. स्वत:ची वेगळी ओळख जपतो. यालाच जैवविविधता म्हणतात. सजीवांमधील फरक ओळखून साधारणत: समान गुणधर्म असलेल्या सजीवांचे गट बनविण्याच्या प्रक्रियेला जैविक वर्गीकरण म्हणतात.
०४. वर्गीकरण म्हणजे सुनियोजित पद्धतीने विविध समुहामध्ये केलेली रचना. या समूहाना ‘वर्गेकक’ म्हणतात. सर्वात उच्च स्थरिय वर्गेकक म्हणजे ‘सृष्टी’ होय. वनस्पतीमध्ये सर्वात उच्च स्तरिय वर्गेककास ‘विभाग’ म्हणतात. प्राण्यांमध्ये सर्वात उच्चस्तरिय वर्गेककास ‘संघ’ म्हणतात.
०५. जवळचे संबध दर्शविणार्‍या प्रजातींच्या समुहास ‘कुल’ म्हणतात. अगदी जवळचे संबध दर्शविणारे जीव एकाच वर्गेकक मध्ये गटबद्ध करतात. अशा वर्गेककास ‘जाती’ असे म्हणतात. जाती हे सर्वात लहान एकक आहे. एकमेकांशी संबंध दर्शविणार्‍या, जातीपेक्षा उच्च दर्जाचा वर्गेकक म्हणजे ‘प्रजाती’ होय.
वर्गीकरण
०१. सृष्टी
०२. विभाग / संघ
०३. वर्ग
०४. गण
०५. कुल
०१. सृष्टी
०२. विभाग / संघ
०३. वर्ग
०४. गण
०५. कुल
०६. प्रजाती
०७. जाती
०७. जाती
वर्गीकरणाच्या पद्धती – पारंपरिक दृष्टिकोन
व्दिसृष्टी/ व्दिनाम पद्धती
०१. अँरिस्टॉटालने प्राण्याचे वर्गीकरण जलचर, भूचर, खेचर व उभयचर या गटात केले.
व्दिसृष्टी/ व्दिनाम पद्धती
०१. अँरिस्टॉटालने प्राण्याचे वर्गीकरण जलचर, भूचर, खेचर व उभयचर या गटात केले.
०२. त्याचा शिष्य थिओफ्रँस्टसने वनस्पतीचे वर्गीकरण वृक्ष झोडपे व शाक अशा गटात केले.
०३. व्दिनाम पद्धतीचा जनक कार्ल व्हॉन लिनी हा शास्त्रज्ञ आहे. याच पद्धतीने त्याने त्याचे नाव ‘कार्ल्स लिनियस’ असे ठेवले. त्यालाच वर्गीकरण शास्त्राचा जनक म्हणतात.
०४. व्दिनाम पद्धतीची काही उदाहरणे
| प्राणी | प्रजाती | जाती | वैद्यानिक नाव |
|---|---|---|---|
| सिंह | पँथेरा | लिओ | पँथेरा लिओ |
| वाघ | पँथेरा | टायग्रिस | पँथेरा टायग्रिस |
| बिबट्या | पँथेरा | पारडस् | पँथेरा पारडस् |
| वनस्पती | प्रजाती | जाती | वैद्यानिक नाव |
|---|---|---|---|
| आंबा | मँजिफेरा | इंडिका | मँजिफेरा इंडिका |
| गुलाब | रोझा | गॅलिका | रोझा गॅलिका |
| तुळस | ओसिमम | सँक्टम | ओसिमम सँक्टम |
वर्गीकरणाच्या पद्धती – आधुनिक दृष्टीकोन
०१. पंचसृष्टी पद्धती
०२. शरीर क्रीयाशास्त्र विषयक पद्धती
०३. जैवरासायनिक पद्धती
०४. भ्रौनिकीय पद्धती
०५. रक्तद्रव्यशास्त्रीय पद्धती
०६. अत्याधुनिक पद्धती
पंचसृष्टी पद्धती
सृष्टी मोनेरा – एकपेशीय आदिकेंद्रकी
सृष्टी प्रोटीस्टा – एकपेशीय व दृश्यकेंद्रकी – प्रोटोझुआ, शैवाल
सृष्टी कवक – एकपेशीय व दृश्यकेंद्रकी – किन्व, बुरशी , भूछत्र
वनस्पतीचे वर्गीकरण
उपसृष्टी : १ अबीजपत्री – अपुष्प वनस्पती
| विभाग | विभाग वैशिष्ट्ये | वर्ग | वर्गाची वैशिष्ट्ये |
|---|---|---|---|
| विभाग १ – थॅलोफायटा | शरीर साधे , मऊ ,तंतुमय | वर्ग १ – शैवाल | वाढ पाण्यात , ओलसर ठिकाणी |
| मूळ , खोड , पान, नसते. | उदा. शैवाल, स्पायरोगायारा, करा | ||
| पाण्यात आढळतात | प्रकाश स्वयंपोषी | ||
| स्वयंपोषी असतात. | —– | —– | |
| लैगिक जननांग – युग्माकधानी | वर्ग २ – कवक | परपोशी पोषण पद्धती | |
| इतरांच्या शरीरात, शरीरावर किंवा मृतोपाजीवी असतात | |||
| शरीर तंतुजालरूपी असते. | |||
| तंतुरूपी कवकाना बुरशी म्हणतात. उदा. पेनिसिलीयम , म्युकर | |||
| जननांगे मोठी आणि छत्रिसारखी असणाऱ्यांना ‘छत्रकवके’ म्हणतात. उदा . अगॅरिकस | |||
| एकपेशीय कवकाना ‘किन्व’ म्हणतात उदा . सॅकरोमायसिस | |||
| —– | —– | ||
| वर्ग ३ – शैवाक | शैवाल व कवक एकत्र वाढ | ||
| परस्परपूरक सहजीवन उदा . उस्निया (दगडफूल) | |||
| —– | —– | ||
| वर्ग ४ – जीवाणू | एकपेशीय आदिकेंद्रकी सजीव. | ||
| निरनिराळ्या पोषण पद्धती. | |||
| प्रजजन साध्या स्वरूपाचे. | |||
| —– | —– | —– | —– |
| —– | —– | —– | —– |
| विभाग २ – ब्रायोफायटा | निम्नस्तरीय, बहुपेशीय, स्वयंपोषी, सावलीत राहण्याऱ्या उभयचर वनस्पती आहेत. | ||
| बीजाणू निर्मितीचे प्रजनन करतात. | |||
| शरीर चपटे , रीबिनसारखे व मऊ. | |||
| मुळासारखे दिसणारे मुलाभ असतात. उदा. मॉस, रिक्सिया , मार्केंशिया , अॅन्थॉसिरॉस, फ्युनारीया | |||
| —– | —– | —– | —– |
| —– | —– | —– | —– |
| विभाग ३ – टेरीडोफायटा | पाणी व खनिज वहनासाठी सुस्पष्ट संवहनी संस्था असते. | वर्ग १ – लायाकोपोडीनी | या वनस्पती नेच्यासारख्या असतात. |
| मूळ, खोड, पाने असतात. | उदा. लायाकोपोडीयम, सीलॅजीनेला | ||
| सहसा लहान पर्णिका असतात. | वर्ग २ – इक्वीसेटीनी | नेच्यासारख्याच असतात. | |
| सावलीत व दमट वातावरणात वाढतात. | बिजानुधानीच्या समूहास शंकू म्हणतात. | ||
| अलैंगिक प्रजनन बीजाणू निर्मितीद्वारे तर लैंगिक प्रजनन युग्मक निर्मितीद्वारे होते. | उदा. इक्वीसेटम | ||
| ३ उपवर्गात विभाजन होते. | वर्ग ३ – फिलीसिनी | वनस्पतीचा सर्वात मोठा वर्ग आहे. | |
| या वनस्पतींना ‘नेचे’ म्हणतात. | |||
| बिजानुधानीपुंज पानावर तयार होतात. | |||
| उदा. नेफ्रोलीपीस, अॅडीएन्टम, किलॅन्थेस, टेरिस |
उपसृष्टी : २ बिजपत्री – सपुष्प वनस्पती
| विभाग | विभागाची वैशिष्ट्ये | वर्ग | वर्गाची वैशिष्ट्ये |
|---|---|---|---|
| विभाग १ – अनावृत्तबीजी वनस्पती | यांना उच्चकुलीन वनस्पती असे म्हणतात. | ||
| या वनस्पतीच्या बिजांवर आवरण नसते. | |||
| त्यांची मोठया आकाराची बीजे बृहद्बीजाणू पत्रांवर तयार होतात. | |||
| काही वृक्ष मोठे व पुरातन असतात. उदा . सायकस, सूचीपर्णी (पायनस), देवदार (सेडस) | |||
| सदाहरित, बहुवार्षिक | |||
| खोडाला फांद्या नसतात. | |||
| नर व मादी फुले वेगवेगळया बिजानुपत्रावर येतात. | |||
| फळे येत नाहीत. | |||
| —– | —– | —– | —– |
| —– | —– | —– | —– |
| विभाग २ – आवृत्तबिजी वनस्पती | या वनस्पतीची बीजे संरक्षक आवरणात असतात. | वर्ग १ – व्दिबिजपत्री वनस्पती | बियांच्या भ्रुनात दोन बिजपत्रे असतात. |
| फुले हीच प्रजननांगे असतात. | मूळ हे सोटमूळ प्रकारचे असते. | ||
| अतिसूक्ष्म जलीय वनस्पती वुल्फिया टे प्रचंड आकाराच्या ऑस्ट्रेलीयन अकॅशिया किंवा युकॅलिप्टस् यांचा समावेश होतो. | पानाचा शिराविण्यास जालीकीय असतो. | ||
| २ वर्गात विभागणी होते. | उदा. सुर्यफुल, सदाफुली, जास्वंद, लिंबू ,पेरू, आंबा, वाटणा, वाल, हरभरा, टोमॅटो, मिरची, वांगी ,कोथिंबीर, कापूस,तुळस | ||
| —– | —– | ||
| वर्ग २ – एकबिजपत्री वनस्पती | बियांच्या भृणात फक्त एकच बिजपत्र असते. | ||
| मुले तंतुसारखी , अपस्थानिक मुळे | |||
| पानांचा शिराविण्यास समांतर असतो. | |||
| फुल त्रीभागी. | |||
| उदा. गहू, तांदूळ, मका, ज्वारी, ऊस, गवत, बांबू , कांदा,लसून, कर्दळी, केली, पाम, ऑर्कीड | |||
