०२. पुढे १८११ मध्ये कर्नल क्लोजच्या जागी आलेल्या एल्फिन्स्टनने बाजीरावाच्या जहागीरदारांविरुध्द असलेल्या भूमिकेला विरोध केला. एवढेच नव्हे, तर दक्षिणेतील जहागीरदारांना संरक्षण देण्याचे ठरविले त्यामूळे बाजीराव व एल्फिन्स्टन यांच्यात संघर्षाला सुरुवात झाली.

०५. बाजीरावाने आपल्या वतीने बोलणी करण्यासाठी त्रिंबकजी डेंगळे यांची नेमणूक केली होती. ही बोलणी असफल होण्याची चिन्हे दिसत असतानाच २० जूलै १८१५ रोजी गंगाधरशास्त्री पटवर्धनाचा पंढरपुर येथे भजनदास चौकात खून झाला.

०६. एल्फिन्स्टनने या खुनाबाबत त्रिंबकजीस कैद करुन इंग्रजांच्या ताब्यात दिले. इंग्रजांनी त्रिबंकजीस ठाण्याच्या तुरुंगात टाकले. या घटनेमुळे इंग्रजांचा राग येऊन बाजीरावाने अंतस्थपणे इंग्रजाविरोधी कारवाया करण्यास सुरुवात केली.

१६. शिंदे , होळकर, भोसले यांची मदत मिळेल म्हणून बाजीराव उत्तरेकडे गेला होता. पण त्यापूर्वीच इंग्रजांनी त्या सर्वांचा पराभव केला होता.१८११ मध्ये यशवंतराव होळकर मरण पावला. त्यानंतर त्याची बायको तुळसाबाई ही संस्थानचा कारभार पाहत असे. बाजीरावाचा पाठलाग करीत इंग्रजांचे सैन्य उत्तरेकडे गेले होते.

१७. बाजीरावाच्या साहाय्यासाठी तुळसाबाईने सैन्य धाडले. परंतु तिच्या राज्यातील गोंधळामुळे तिच्याच सैनिकांनी तिला ठार मारले. इंग्रजांनी महिदपूरच्या लढाईत होळकरांचा पराभव केला. त्यानंतर दुसरा मल्हारराव होळकर याने इंग्रजांशी तैनाती फौजेचा तह केला.

१८. १८१६ मध्ये रघुजी भोसले वारल्यावर त्याचा मुलगा परसोजी गादीवर आला. तो मेल्यावर त्याचा चुलत भाऊ आप्पासाहेब याने वारसाहक्कासाठी इंग्रजांशी तह केला. १८१८ मध्ये इंग्रजांनी त्यास नामधारी राजा केले.

१९. उत्तरेकडे पळून जात असताना नर्मदेच्या परिसरात धुळकोट जवळ इंग्रजानी बाजीरावला घेरले. अखेर ३ जून १८१८ रोजी दुसरा बाजीराव पेशवा सर जॉन माल्कमला शरण गेला.बाजीरावची कानपूर जवळ बह्मवर्त उर्फ बिटूर येथे वार्षिक ८ लाख रुपये पेन्शनवर रवानगी झाली. २८ जानेवारी १८५१ रोजी त्याचा मृत्यू झाला.

२०. छत्रपती इंग्रजांच्या स्वाधीन झाले. छत्रपती प्रतापसिंह भोसले यांना साताऱ्यालगत काही भाग देऊन एक लहानसे राज्य त्यांना बहाल केले. पश्चिम भारताचा प्रचंड मोठा भूप्रदेश इंग्रजांच्या प्रत्यक्ष सत्तेखाली आला. मराठी साम्राज्य इंग्रजी राज्यात विलीन झाले. चौथ्या इंग्रज मराठा युद्धात इंग्रजांनी विजय मिळवून मराठी सत्ता मुळापासून उखडून काढली.

२१. चाळीस वर्षांच्या प्रदीर्घ लढ्यानंतर इंग्रजांनी भारतातील मराठ्यांची प्रबळ सत्ता नामशेष केली. १८१५ मध्ये पेशव्यांच्या राज्याचे एकूण उत्पन्न ९७ लक्ष होते, त्यांतील २३ लाखांचा मुलूख सातारच्या छत्रपतींकडे होता. बाजीरावाला आठ लाखांची पेन्शन दिल्यानंतर इंग्रजांना बाकी उत्पन्नाचा प्रदेश मिळाला.

०२. उदारमतवादी धोरण ठेऊन त्याने न्याय, शिक्षण व प्रशासन या विषयांत रस घेतला आणि सुरवातीच्या काळात तरी इंग्रजी राजवटीबद्दल लोकमानसात प्रीती उत्पन्न झाली.

इंग्रज मराठा युद्धे – भाग १ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.

इंग्रज मराठा युद्धे – भाग २ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.